Γράφει ο Νίκος Αλιβιζάτος
Ας ξεκινήσουμε με μία προσωπική εμπειρία που πιστεύω ότι είναι αποκαλυπτική.
Τη νύχτα της 2ας Σεπτεμβρίου 1974, βρέθηκα σε μία παρέα με τον Γιάννη Αλευρά σε μία ταβέρνα κοντά στην πλατεία Αμερικής. Ήταν τότε 62 χρονών, ένας έμπειρος συνδικαλιστής και πρώην βουλευτής, και φαινόταν πολύ λυπημένος.
Ποιος ήταν ο λόγος;
Ο Ανδρέας Παπανδρέου. Ήταν μια σχέση που τους ένωνε σαν αδέλφια, αλλά τώρα αυτός δεν τον άκουγε. Όπως μας είπε, την επόμενη μέρα σκόπευε να ανακοινώσει την ίδρυση ενός νέου πολιτικού κόμματος. Αντίθετα, ο ίδιος, μαζί με τους περισσότερους από τους παλιούς βουλευτές που ήσαν πιστοί στον Γεώργιο Παπανδρέου, του είχαν προτείνει να αναβιώσει την Ενωμένη Κέντρο. “Τον παρέσυραν οι μαλλιάδες”, έλεγε διαρκώς. “Ακούς τι λέει;”, τόνιζε.
“Κοινωνικοποίηση των τραπεζών! Καταργήσεις στην ιδιωτική εκπαίδευση! Κλείσιμο κλινικών! Πού νομίζει ότι βρίσκεται; Στην Αφρική;”. Λίγο αργότερα, όταν μας αποχαιρετούσε στην είσοδο της πολυκατοικίας του στη Λευκωσία, ο Αλευράς, γεμάτος πίκρα, ανακοίνωσε ότι δεν θα πήγαινε στο King’s Palace το μεσημέρι της επόμενης μέρας, όπου ο Ανδρέας θα παρουσίαζε τη διακήρυξη του νέου κόμματος.
Και όντως, από την ιστορική γιορτή της 3ης Σεπτεμβρίου, ο Αλευράς απουσίασε σχεδόν επίτηδες. Αν είχε παραβρεθεί, θα καθόταν σίγουρα στην πρώτη σειρά, δίπλα στους Αμαλία Φλέμιγκ, Σύλβα Ακρίτα, Κώστα Σημίτη, Γιάννη Χαραλαμπόπουλο, τον ποιητή Γιάννη Κουτσοχέρα και τον Κώστα Λαλιώτη, κάπου αριστερά στην ακροατήριο. Τρεις μέρες αργότερα, όταν τον ξανασυναντήσαμε στην ίδια ταβέρνα και τον ρωτήσαμε για το τι έγινε, μας είπε με ικανοποίηση: “Δεν βαριέσαι. Αυτά συμβαίνουν στις οικογένειες”. Είχαν βρει πάλι κοινό έδαφος με τον Ανδρέα.
Αυτό το περιστατικό νομίζω ότι αντικατοπτρίζει ένα “γενετικό” χαρακτηριστικό του ΠΑΣΟΚ κατά την πρώτη, πιο ηρωική του περίοδο. Παρά τις μικρές διαφωνίες, κατάφερε να ενώσει έναν πολιτικό χώρο που ιστορικά είχε διασπαστεί, και αυτός δεν είχε καταφέρει να τον ενωθεί κανένας μέχρι τότε, ούτε ο Γεώργιος Παπανδρέου με την Ένωση Κέντρου: τον χώρο ανάμεσα στην Κεντροδεξιά και την κομμουνιστική Αριστερά. Αυτό το πέτυχε ο Ανδρέας Παπανδρέου, χάρη στη γοητεία της προσωπικότητάς του.
Από πάντα, εκτός από τις προσωπικές φιλοδοξίες και τους τοπικούς εγωισμούς, υπάρχουν δύο κυρίαρχες τάσεις σε αυτό το χώρο: η ριζοσπαστική και η μεταρρυθμιστική. Οι μεν επιζητούν ρήξεις, ενώ οι δε συγκεκριμένες αλλαγές. Με την ρητορεία των πρώτων και την πρακτική των δεύτερων, ο Ανδρέας Παπανδρέου κατάφερε να συγκεντρώσει στον ίδιο φορέα από τον κεντρώο Αλευρά έως τον τροτσκιστή της (προσωρινής) υποστάθμης, επιδεικνύοντας την εκπληκτική ικανότητά του να προσαρμόζεται στις μεταβαλλόμενες συνθήκες. Έτσι, το ΠΑΣΟΚ κατάφερε να σημαδέψει την ιστορία της χώρας σχεδόν για τέσσερις δεκαετίες, μέχρι την εποχή των μνημονίων. Μόνο έτσι εξηγείται η απότομη μετάβαση του 1996 από τον εκρηκτικό Ανδρέα στις πιο ήπιες μεθόδους του Σημίτη.
Αλλά τι συνέβη και το ΠΑΣΟΚ άρχισε να συρρικνώνεται; Μήπως φταίει ο ΣΥΡΙΖΑ, που πήρε σχεδόν την πλήρη αντιμνημονιακή δυσαρέσκεια; Ή μήπως ο Κυριάκος Μητσοτάκης με την προσέγγισή του προς το Κέντρο; Ο κυνικός θα έλεγε ότι φταίνε και τα δύο, αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι σήμερα δεν υπάρχει καμία προσωπικότητα που να μπορεί να παίξει έναν τέτοιο ρόλο.
Ενδεχομένως, όπως αποδεικνύεται και από την εμπειρία άλλων χωρών της Ευρώπης, η εποχή των ηγετών όπως ο Μπραντ, ο Σμιτ, ο Μιτεράν ή ο Μπερλινγκουέρ έχει τελειώσει. Οι υποψήφιοι ηγέτες μπορεί να χρειαστεί να βρουν νέους τρόπους για να ενώσουν, κάτω από τις αξίες της δημοκρατίας, της αλληλεγγύης, της ισοπολιτείας και του κράτους δικαίου, τις φαινομενικά αντιφατικές επιδιώξεις: από τη μία να προωθήσουν την εξωστρέφεια και τη νέα επιχειρηματικότητα για να ανεβάσουν τη χώρα σε έναν ανταγωνιστικό ευρωπαϊκό χώρο, και από την άλλη να σεβαστούν τη γλώσσα, την κουλτούρα και τις ζωντανές παραδόσεις του δημιουργικού λαού μας.
Αν, εκτός απροόπτου, δεν προκύψει μια προσωπικότητα ικανή να ενώσει αυτές τις διαφορετικές απόψεις — κάτι μάλιστα που στις μέρες μας φαίνεται δύσκολο — πιστεύω ότι αυτός ο συμβιβασμός αποτελεί το μεγάλο στοίχημα για όσους φιλοδοξούν να ηγηθούν του ΠΑΣΟΚ της νέας εποχής. Αν δεν επιτύχουν να δώσουν καινοτόμες προτάσεις, ριζοσπαστικές ιδέες και ρεαλιστικές λύσεις στα καθημερινά προβλήματα, θα συνεχίζουν να βλέπουν την πλάτη του κ. Μητσοτάκη και των διαδόχων του για πολλά χρόνια ακόμα.
Ο Νίκος Κ. Αλιβιζάτος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών
