Το χριστουγεννιάτικο δέντρο, αν και σήμερα είναι ένα εμβληματικό σύμβολο των εορτών, είναι στην πραγματικότητα μια σύγχρονη εφεύρεση χωρίς καμία αναφορά στη Βίβλο.
Στη Βίβλο υπάρχουν διάφορα δέντρα, όπως το Δέντρο της Γνώσης και το Δέντρο της Ζωής στη Γένεση, καθώς και η αναφορά στον σταυρό του Χριστού ως «δέντρο» στις Πράξεις των Αποστόλων. Ωστόσο, το χριστουγεννιάτικο δέντρο δεν έχει καμία παρουσία ή αναφορά, όπως δείχνει και έρευνα που δημοσιεύθηκε στο The Conversation.
Μύθοι και θρύλοι
Πολλοί θρύλοι προσπαθούν να εξηγήσουν την προέλευση του χριστουγεννιάτικου δέντρου. Στη Γερμανία, ο ιεραπόστολος Βονιφάτιος φέρεται να έκοψε μια γιγαντιαία βελανιδιά που ήταν αφιερωμένη στον σκανδιναβικό θεό Θορ. Στη θέση της, φύτρωσε ένα μικρό έλατο, το οποίο εκείνος ανακήρυξε ως σύμβολο του χριστιανισμού, λόγω του τριγωνικού του σχήματος που εκπροσωπεί την Αγία Τριάδα.
Στην Ιταλία, το χριστουγεννιάτικο δέντρο συνδέεται με την ιστορία του άστρου της Βηθλεέμ. Ένας θρύλος αναφέρει έναν φτωχό βοσκό, ο οποίος, νιώθοντας ταπεινός να προσφέρει δώρο στο μωρό Ιησού, βρήκε ένα απλό δέντρο και το στόλισε με τα λίγα που είχε. Το δέντρο τότε έλαμψε, συμβολίζοντας το φως της γέννησης του Χριστού.
Στην Ελλάδα, τα χριστουγεννιάτικα δέντρα συνδέονται με τον μύθο του «Δέντρου της Ζωής», το οποίο συμβολίζει την αιώνια ζωή και την ανανέωση του νέου έτους. Σύμφωνα με τον μύθο, οι καλικάντζαροι προσπαθούν να κόψουν το «Παγκόσμιο Δέντρο» που στηρίζει τη Γη. Την παραμονή των Χριστουγέννων, βγαίνουν στην επιφάνεια για να προκαλέσουν αναταραχή, αλλά αποσπώνται από την προσοχή τους από το χριστουγεννιάτικο δέντρο, το οποίο με τα φώτα και τα στολίδια του, πιστεύεται ότι τους απωθεί.
Η γερμανική παράδοση
Η πραγματικότητα είναι ότι το χριστουγεννιάτικο δέντρο είναι μια σχετικά νέα παράδοση, που ξεκίνησε τον 17ο αιώνα στο Στρασβούργο, πρωτεύουσα της Αλσατίας. Οι πολίτες του Στρασβούργου συμπεριέλαβαν ένα δέντρο σε μια παράδοση ηθικής κρίσης την ημέρα των Χριστουγέννων, όπου τα παιδιά κρίνονταν από τους γονείς τους και αν ήταν καλοί, λάμβαναν γλυκά κάτω από το δέντρο, ενώ αν ήταν κακοί, όχι.
Αυτή η τελετουργία επεκτάθηκε σε άλλες περιοχές της Γερμανίας τη δεκαετία του 1770. Ο Γερμανός ρομαντικός συγγραφέας Γκαίτε προσέφερε την πρώτη περιγραφή του χριστουγεννιάτικου δέντρου στο έργο του «Θλίψεις του νεαρού Βέρθερου» το 1774, αλλά η παράδοση δεν έγινε ευρέως αποδεκτή στη Γερμανία μέχρι τη δεκαετία του 1830, όταν το χριστουγεννιάτικο δέντρο άρχισε να κερδίζει δημοτικότητα στην Αμερική.
Εξάπλωση στη Βρετανία
Η παράδοση του χριστουγεννιάτικου δέντρου έφτασε στη Βρετανία τη δεκαετία του 1830, εισαγόμενη από Γερμανούς εμπόρους στο Μάντσεστερ και από γερμανικής καταγωγής μέλη της βρετανικής αριστοκρατίας. Η βασίλισσα Βικτώρια και ο πρίγκιπας Αλβέρτος έκαναν την παράδοση δημοφιλή, όταν ο Αλβέρτος έστησε ένα χριστουγεννιάτικο δέντρο στο Ουίνδσορ το 1840.
Η βασίλισσα Βικτώρια, ο πρίγκιπας Αλβέρτος και τα παιδιά τους θαυμάζουν το χριστουγεννιάτικο δέντρο τους, Δεκέμβριος 1848
Η σκηνή αυτή δημοσιεύθηκε το 1848 στην εφημερίδα The Illustrated London News, με μια γκραβούρα που απεικόνιζε τη Βικτώρια, τον Αλβέρτο και τα παιδιά τους γύρω από ένα δέντρο με κεριά και στολίδια.
Αμερική και εξευγενισμός των εορτών
Το χριστουγεννιάτικο δέντρο με τα δώρα κάτω από τα κλαδιά του προέρχεται από την Αμερική και έκανε την εμφάνισή του στην Πενσυλβάνια ήδη από το 1812. Υιοθετήθηκε στην αμερικανική κουλτούρα ως προσπάθεια να εξευγενιστεί ο εορτασμός των Χριστουγέννων, καθώς πριν από τα μέσα του 19ου αιώνα, οι εορτές γιορτάζονταν με τρόπο που θυμίζει καρναβάλι.
Οι άνθρωποι, κυρίως από τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις, συμμετείχαν σε γλέντια και ζητούσαν φαγητό και ποτό από τους πλούσιους. Αυτή η πρακτική, γνωστή ως «wassailing», συχνά κατέληγε σε βανδαλισμούς και αναταραχές.
Πίνακας με τίτλο «Wassailing στην έπαυλη»
Η αταξία των εορτών έπρεπε να περιοριστεί, και έτσι το χριστουγεννιάτικο δέντρο έγινε το κεντρικό σημείο γύρω από το οποίο συγκεντρώνονταν οι οικογένειες της μεσαίας τάξης, προσφέροντας μια αίσθηση ασφάλειας και ζεστασιάς.
Το χριστουγεννιάτικο δέντρο (Boston Public Library), 1858
Τα παιδιά δεν επιτρεπόταν πλέον να βγαίνουν έξω για να διασκεδάσουν κατά τη διάρκεια των γιορτών, και έτσι το χριστουγεννιάτικο δέντρο μπήκε στα σπίτια, φέρνοντας τη γιορτινή ατμόσφαιρα στο εσωτερικό.
Έξυπνο μάρκετινγκ
Οι Αμερικανοί έμποροι και κατασκευαστές υιοθέτησαν το χριστουγεννιάτικο δέντρο για να μετριάσουν τις υπερβολές των εορτών. Ωστόσο, τα δώρα δεν τοποθετούνταν κάτω από το δέντρο μέχρι που οι έμποροι αναγνώρισαν τις δυνατότητες των νέων εσωτερικών εορτών.
Η υπερβολή των προηγούμενων Χριστουγέννων – ποτό, γλέντι και αταξία – μεταμορφώθηκε σε μια πιο μεσοαστική πρακτική με τη χορήγηση δώρων. Το τυλιγμένο χριστουγεννιάτικο δώρο είναι μια αμερικανική εφεύρεση της δεκαετίας του 1840 που διαδόθηκε παγκοσμίως.
Οι γονείς άρχισαν να τοποθετούν δώρα κάτω από τα δέντρα, επηρεασμένοι από στρατηγικές μάρκετινγκ των εκδοτών βιβλίων. Οι αμερικανικές οικογένειες ενημερώθηκαν για αυτή τη νέα παράδοση όχι μόνο από τους Γερμανούς μετανάστες, αλλά και μέσω βιβλίων που παρουσίαζαν το χριστουγεννιάτικο δέντρο ως μέσο για να κρατούν τα παιδιά ευτυχισμένα μέσα στο σπίτι.
«Το χριστουγεννιάτικο δέντρο του Πακ», εορταστικό σκίτσο του S.D. Ehrhart, 1902
Οι βιβλιοπώλες εξέδωσαν συλλογές διηγημάτων και ποιημάτων, όπως το Kriss Kringle’s Christmas Tree (1845), όπου τα παιδιά έπαιρναν ως δώρα βιβλία, σπαθιά, τύμπανα ή κούκλες. Ο στόχος των εκδοτών ήταν να παρουσιάσουν τη νέα πρακτική αγοράς δώρων για τα παιδιά ως μια παλιά «λαϊκή παράδοση».
Οι γονείς πίστευαν ότι τα δώρα κάτω από το χριστουγεννιάτικο δέντρο ήταν μια τελετουργία τόσο αρχαία όσο και οι δώρα των Μάγων από χρυσό, λιβάνι και σμύρνα.
Μακριά από μύθους και θρησκείες
Παρά την ονομασία του, το σύγχρονο χριστουγεννιάτικο δέντρο έχει ελάχιστη σχέση με οποιοδήποτε φανταστικό χριστιανικό παρελθόν. Το δέντρο στο σπίτι και η διακόσμησή του με φώτα, στολίδια, αγγέλους και αστέρια εξελίχθηκε σε ένα ευρέως αποδεκτό τελετουργικό της μεσαίας τάξης τη δεκαετία του 1830.
Το χριστουγεννιάτικο δέντρο αποτελεί κυρίως ένα κοσμικό σύμβολο της εποχής, η επιτυχία του οποίου είναι στενά συνδεδεμένη με τις δυνάμεις της καταναλωτικής οικονομίας.
