Ο ναός του Αγίου Θεράποντα, ένα εμβληματικό μνημείο της Μυτιλήνης, έχει υπάρξει «αυτόπτης μάρτυρας» της ιστορίας της πόλης για σχεδόν 130 χρόνια. Έχει βιώσει πολέμους, προσφυγιά, πολιτικές αναταραχές, καθώς και καθημερινές χαρές και περηφάνιες.
Η κατασκευή του ναού ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αιώνα, στη θέση ενός παλαιότερου παρεκκλησίου που εξυπηρετούσε τους ασθενείς ενός φιλανθρωπικού ιδρύματος, που λειτουργούσε από τη Μητρόπολη Μυτιλήνης.
Η ανέγερση του ναού, που αποτελεί σύμβολο της αναγέννησης της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας της Μυτιλήνης κατά την Οθωμανική Αυτοκρατορία, οραματίστηκε ο μητροπολίτης Μυτιλήνης Καλλίνικος, μετέπειτα Πατριάρχης Αλεξανδρείας. Υπό την καθοδήγησή του, οργανώθηκαν έρανοι για την κατασκευή του ναού.
Ο ναός, ημιτελής για αρκετές δεκαετίες, άρχισε να λειτουργεί το 1900 και εγκαινιάστηκε επίσημα το 1935. Ο αρχιτεκτονικός του ρυθμός είναι εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο, ενώ οι γοτθικές λεπτομέρειες και η επιβλητική του πρόσοψη τον καθιστούν μοναδικό στην Ελλάδα.
Αυτή τη στιγμή, το υπουργείο Πολιτισμού έχει ξεκινήσει ένα μεγάλο έργο συντήρησης του μνημείου, το οποίο περιλαμβάνει την αντικατάσταση των παλαιών πλαισίων από ψευδάργυρο με νέα από τιτανιούχο ψευδάργυρο. Οι τέσσερις γωνιακοί τρουλίσκοι και ο κεντρικός τρούλος του ναού καλύπτονται με αυτό το νέο υλικό, που θα διασφαλίσει τη μακροχρόνια διατήρηση του μνημείου.
Επιπλέον, συνεχίζονται οι εργασίες αποκατάστασης των λίθινων όψεων του ναού, οι οποίες είναι κατασκευασμένες από ιγνιμβρίτη, ένα κόκκινο πορώδες ηφαιστειογενές πέτρωμα. Οι εργασίες αυτές απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή, καθώς περιλαμβάνουν καθαιρέσεις παλαιότερων επεμβάσεων. Η συντήρηση της βόρειας όψης έχει ολοκληρωθεί, και οι εργασίες στην ανατολική όψη έχουν ήδη ξεκινήσει.
Το συνολικό κόστος του έργου ξεπερνά τα δύο εκατομμύρια ευρώ, εκ των οποίων 800.000 ευρώ αφορούν τη συντήρηση των λίθινων όψεων και των περίτεχνων καλλιτεχνημάτων στα αετώματα. Οι εργασίες αυτές πραγματοποιούνται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λέσβου, ενώ περίπου 1,3 εκατομμύρια ευρώ αφορούν την αντικατάσταση της κεραμοσκεπής και τις εργασίες στον τρούλο και τους τρουλίσκους, οι οποίες εκτελούνται από εξειδικευμένα συνεργεία από τη Θεσσαλονίκη.
Σύμφωνα με τον π. Αθανάσιο Γιουσμά, πρωτοπρεσβύτερο του ναού, «αυτή η προσπάθεια είναι ένα όνειρο ζωής που γίνεται πραγματικότητα. Από το 1989, όταν ανέλαβα καθήκοντα εδώ, εργαζόμαστε για τη συντήρηση του μνημείου. Οι τρέχουσες εργασίες θα κλείσουν εξωτερικά το ναό και θα τον ασφαλίσουν για τις επόμενες δεκαετίες, προστατεύοντάς τον από τα νερά της βροχής». Ο π. Αθανάσιος αναφέρει επίσης ότι η χρηματοδότηση της μελέτης συντήρησης προήλθε από τη Μονή Βατοπαιδίου του Αγίου Όρους.
Η επιτυχία των εργασιών στον Άγιο Θεράποντα, ειδικά στον τρούλο και στους τρουλίσκους, έχει προσελκύσει την προσοχή των κατοίκων και των επισκεπτών της Μυτιλήνης. Οι ειδικοί εκτιμούν ότι «αυτές οι εργασίες θα συμβάλουν στη μακροχρόνια διατήρηση του ναού, εξασφαλίζοντας ότι ο Άγιος Θεράποντας, όπως κατασκευάστηκε και όπως ‘έζησε’ για 130 χρόνια, θα συνεχίσει να ζει για πολλά ακόμη χρόνια». Η αντικατάσταση του τσίγκου με τιτανιούχο ψευδάργυρο είναι κρίσιμη για την μακροχρόνια συντήρηση του μνημείου.
Ο ναός του Αγίου Θεράποντα φιλοξενεί τον τάφο του Λέσβιου Μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιου, σημαντικού προσώπου της Επανάστασης του 1821, με τη μαρμάρινη σαρκοφάγο του να βρίσκεται στο κεντρικό κλίτος του ναού. Το πιο σημαντικό κειμήλιο του ναού είναι η εικόνα του Αγίου Θεράποντος, χρονολογημένη το 1651, η οποία πιθανόν προέρχεται από το παρεκκλήσι που εξυπηρετούσε το φιλανθρωπικό ίδρυμα.
Ο ναός είναι χτισμένος με λαξευτούς λίθους και διαθέτει δύο σειρές μαρμάρινων κιόνων στην πρόσοψη, σε ιωνικό και κορινθιακό ρυθμό. Οι τρούλοι του, επενδυμένοι με ψευδάργυρο, προσδίδουν μια αίσθηση μεγαλοπρέπειας στο κτίσμα.
Η εξωτερική διακόσμηση του ναού έχει δημιουργηθεί από τον διάσημο ζωγράφο και γλύπτη Νικόλαο Κεσανλή, ενώ το ξυλόγλυπτο τέμπλο του, έργο του 1915, είναι δημιούργημα του Μυτιληνιού ξυλογλύπτη Δημήτρη Κόβαλα.
