Φέτος συμπληρώνονται πενήντα χρόνια από την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ και τη διακήρυξη της 3ης Σεπτεμβρίου. Ο Ανδρέας Παπανδρέου παρουσίασε την διακήρυξη σε ένα κεντρικό ξενοδοχείο της Αθήνας το 1974. Αυτή η πρωτοβουλία, αν και πέρασε από πολλές δοκιμασίες, αποδείχθηκε ανθεκτική στον χρόνο.
Το κείμενο της διακήρυξης, που φέρει την υπογραφή του ιδρυτή και ιστορικού ηγέτη του κινήματος, αποτέλεσε σημαντικό σταθμό στη πολιτική ιστορία της Ελλάδας, καθότι προσδιόρισε τον προοδευτικό-σοσιαλιστικό χώρο της χώρας.
Αυτή η πρωτοβουλία παραμένει αντικείμενο συζήτησης και αναλύσεων, θεωρούμενη ένα σημαντικό γεγονός της εποχής.
Από μαρτυρίες στελεχών και μελών του Κινήματος προκύπτει ότι η ιδέα της διακήρυξης “γεννήθηκε” στο Βίντερτουρ της Ελβετίας και τελειοποιήθηκε στο Καστρί, πριν παρουσιαστεί το μεσημέρι της 3ης Σεπτεμβρίου 1974.
Συγγραφείς της διακήρυξης
Ο Σωτήρης Κωστόπουλος, ιστορικό στέλεχος του ΠΑΣΟΚ, σε σημείωμά του προς τη σημερινή ηγεσία του κόμματος, αναφέρει τη διαδικασία συγγραφής της διακήρυξης της 3ης Σεπτέμβρη. Συγκεκριμένα, αναφέρει ότι συμμετείχαν στη συγγραφή της οι Μιχάλης Χαραλαμπίδης, Δαμιανός Βασιλειάδης, Γιώργος Τσουγιόπουλος, Κίμων Κουλούρης, Γιάννης Ζαφειρόπουλος και Γιώργος Παπαγιαννόπουλος.
Ο Κίμων Κουλούρης παρέδωσε το κείμενο στον πρόεδρο, Ανδρέα Παπανδρέου, κατά τη διάρκεια της επιστροφής του στην Ελλάδα. Στην Αθήνα, ο Παπανδρέου ανέθεσε στον καθηγητή Μανώλη Παπαθωμόπουλο και στους Βασιλειάδη και Ζαφειρόπουλο να το διορθώσουν. Στη συνέχεια, το τελικό κείμενο εγκρίθηκε από τον πρόεδρο και δακτυλογραφήθηκε από τη γραμματέα του, Αγγέλα Κόκκολα.
Η ονομασία του Κινήματος
Όταν επεξεργάζονταν την ιδρυτική διακήρυξη, προτάθηκε το όνομα «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα για την Αναγέννηση της Ελλάδας», αλλά απορρίφθηκε λόγω του ότι θεωρήθηκε παροχημένο. Τελικά, υιοθετήθηκε το «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα» και η πρόταση του Αντώνη Λιβάνη να αντικατασταθεί το «σοσιαλιστικό» με το «δημοκρατικό» απορρίφθηκε επίσης. Η επιλογή μεταξύ «κόμμα» ή «κίνημα» κατέληξε στο δεύτερο, ενισχύοντας έτσι τον αντιαυταρχικό χαρακτήρα του νέου σχηματισμού. Το λογότυπο που υιοθετήθηκε ήταν ο πράσινος ανατέλλων ήλιος, εμπνευσμένο από μια τροτσκιστική ομάδα.
Ο Γιώργος Παπανδρέου, τότε φοιτητής, θυμάται ότι ο πατέρας του ήταν πολύ αφοσιωμένος στην διαδικασία, προσπαθώντας να διασφαλίσει ότι το κείμενο της διακήρυξης θα ήταν εξαιρετικό, ριζοσπαστικό και να συνδυάζει το παλιό με το νέο. Τον περιγράφει παθιασμένο και συγκινημένο, να επαναλαμβάνει και να διορθώνει το κείμενο με ένταση και πάθος.
Το τρίπτυχο που τέθηκε στη διακήρυξη ήταν η εθνική ανεξαρτησία, η λαϊκή κυριαρχία και η κοινωνική απελευθέρωση, τα οποία θεωρήθηκαν πυλώνες της δημοκρατίας.
Οι πρώτες γραμμές της διακήρυξης
Η διακήρυξη ξεκινά με τα εξής λόγια: «Η τραγωδία της Κύπρου και οι κίνδυνοι που προκύπτουν για το έθνος, εξαιτίας της επεκτατικής πολιτικής του Πενταγώνου, καθώς και της χούντας που επιδιώκει τη μετατροπή των ενόπλων δυνάμεων σε όργανο αστυνόμευσης, κυριαρχούν στη σκέψη του κάθε Έλληνα.»
«Ωστόσο, η ενότητα του λαού στην απόφασή του να αντιμετωπίσει τον εξωτερικό κίνδυνο δεν δικαιολογεί την αδράνεια της κυβέρνησης σε τρεις κρίσιμους τομείς: την τιμωρία των υπευθύνων για την επταετία, τη σφαγή του Πολυτεχνείου και την Κυπριακή τραγωδία, καθώς και την πλήρη αποκατάσταση των θυμάτων της κατοχής.»
«Τιμωρία – Κάθαρση – Αποκατάσταση»
Η Διακήρυξη Βασικών Αρχών και Στόχων του ΠΑΣΟΚ προτείνει δύο στόχους: έναν άμεσο και έναν μακροχρόνιο. Ο άμεσος στόχος, που διατυπώθηκε και ως σύνθημα, είναι η «τιμωρία – κάθαρση – αποκατάσταση», που αφορά τη δικαίωση των θυμάτων και την κάθαρση στο κράτος. Ο μακροχρόνιος στόχος περιλαμβάνει την εθνική ανεξαρτησία, τη λαϊκή κυριαρχία και την κοινωνική απελευθέρωση.
Η επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου
Η «επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου» αναφέρεται στα γεγονότα του 1843, όπου ο Μακρυγιάννης ηγήθηκε μια εξέγερση για την παραχώρηση συντάγματος από τον Όθωνα. Αυτή η ημερομηνία επιλέχθηκε από τον Ανδρέα Παπανδρέου συμβολικά, για να δηλώσει τις αρχές που θα έπρεπε να καθορίσουν την κατεύθυνση της χώρας μετά την πτώση της δικτατορίας.
