Ο εμβληματικός τρούλος της Αγίας Σοφίας, ο οποίος «έμοιαζε να κρέμεται από τον ουρανό» με τα υπέροχα ψηφιδωτά και την μοναδική του αρχιτεκτονική, σχεδιάστηκε σύμφωνα με την ιδέα του Ανθέμιου «να υψωθεί τόσο ψηλά όσο και η δόξα του Θεού». Τώρα, στο πλαίσιο έργων αποκατάστασης, πρόκειται να αποξηλωθεί.
Αυτή η διαδικασία σηματοδοτεί μια κρίσιμη φάση στο σχέδιο συντήρησης του ιερού μνημείου, το οποίο ξεκίνησε πέρυσι. Σύμφωνα με αυτό το σχέδιο, ο τρούλος θα αποξηλωθεί και θα αποσυναρμολογηθεί.
Οι Τούρκοι επιστήμονες και ειδικοί διαβεβαιώνουν ότι θα σεβαστούν το μνημείο και την αρχιτεκτονική του, διατηρώντας άθικτα τα ψηφιδωτά στο εσωτερικό και εστιάζοντας αποκλειστικά στην εξωτερική πλευρά του τρούλου. Ωστόσο, μια ειδική διεθνής επιτροπή έχει αναλάβει το ρόλο του επιτηρητή στις εργασίες αποκατάστασης, δεδομένου ότι η Αγία Σοφία είναι πλέον μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO. Η Γενική Διεύθυνση Ιδρυμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας έχει δηλώσει ότι είναι ανοιχτή σε συνεργασίες με τις επιμέρους επιτροπές και θα σεβαστεί απόλυτα την «ιστορική αυθεντικότητα του τρούλου».
Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά ο Αχμέτ Γκιουλετς, μέλος της Επιτροπής του Τουρκικού Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, στις εργασίες ανακατασκευής που αναμένονται να αρχίσουν τον Μάρτιο θα χρησιμοποιηθούν «υλικά και τεχνικές που αντιστοιχούν στην κατασκευή της οθωμανικής εποχής, ώστε να διασφαλιστεί η σταθερότητα και η πιστότητα του τρούλου στον αρχικό του χαρακτήρα». Ωστόσο, οι προηγούμενες εργασίες συντήρησης δεν αποδείχτηκαν αρκετές, γεγονός που καθιστά την αποσυναρμολόγηση του τρούλου απαραίτητη.
Η ανάγκη για τα έργα αυτά θεωρείται επιτακτική για λόγους ασφαλείας, και η πρόοδος τους ελέγχεται και από το Υπουργείο Πολιτισμού της Ελλάδας. Αυτό είχε εκδώσει ανακοίνωση κατά την αλλαγή χρήσης της Αγίας Σοφίας σε τέμενος, υπογραμμίζοντας τον διεθνή χαρακτήρα του μοναδικού αυτού μνημείου. Η υπουργός Πολιτισμού, κ. Λίνα Μενδώνη, είχε στείλει επιστολή προς τις αντιπροσωπίες των κρατών-μελών της UNESCO για να τις ενημερώσει σχετικά με την αλλαγή του καθεστώτος της Αγίας Σοφίας. Είναι γνωστό ότι η μετατροπή του ναού σε τζαμί προκάλεσε επιπλέον φθορές, καθιστώντας την τρέχουσα αποξήλωση αναγκαία για λόγους ασφαλείας.
Η αρχή των έργων από ένα δημοσίευμα
Η ανάγκη για συντήρηση προέκυψε όταν τον περασμένο Νοέμβριο η τουρκική εφημερίδα Birgün δημοσίευσε ένα βίντεο όπου φαίνονταν θραύσματα να αποκόπτονται από τον τρούλο και να πέφτουν στο εσωτερικό του ναού.
Περίπου μια δεκαετία πριν, οι εμπειρογνώμονες της UNESCO είχαν συστήσει μαζί με το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας μια επιστημονική επιτροπή για να συμβάλει και να επιβλέψει τα έργα συντήρησης και αποκατάστασης του μνημείου. Στο πλαίσιο αυτών των εργασιών, είχαν γίνει συντηρήσεις στα ψηφιδωτά του τρούλου και της βόρειας αψίδας, όπου διατηρήθηκαν τμήματα από την αποκατάσταση του Fossati. Ωστόσο, η κατάσταση του τρούλου παρουσίασε τόσο εκτεταμένες ζημιές που κρίθηκε απαραίτητη η αποσυναρμολόγησή του. Οι επισκευές αναμένονται να ξεκινήσουν τον Μάρτιο ή τον Απρίλιο, αφού εγκριθούν τα σχέδια από την Επιστημονική Επιτροπή. Οι ειδικοί προειδοποίησαν ότι ο τρούλος κινδυνεύει να καταρρεύσει σε περίπτωση μεγάλου σεισμού.
Ψηφιακό ομοίωμα της Αγίας Σοφίας
Για να μπορέσει να ανακατασκευαστεί με ακρίβεια, η Επιτροπή προτείνει τη δημιουργία ενός ακριβούς ψηφιακού αντιγράφου του έργου, το οποίο θα αναλύσει κάθε του κομμάτι. Ακολουθώντας τα πρότυπα των εργασιών της Νοτρ Νταμ στο Παρίσι, η επιτροπή έχει δημιουργήσει ένα ψηφιακό δίδυμο με τις πιο πρόσφατες τεχνικές σάρωσης, προκειμένου να συλλέξει πληροφορίες για τις ρωγμές στον τρούλο και την κατάσταση των ψηφιδωτών. Σημαντική συμβολή σε αυτές τις μελέτες έχουν προσφέρει και Έλληνες ερευνητές.
Αξιοσημείωτο είναι ότι ο ναός χτίστηκε στη θέση που υπέδειξε ο Μέγας Κωνσταντίνος και εγκαινιάστηκε το 360, αλλά καταστράφηκε από πυρκαγιά το 404. Παρόλο που ξαναχτίστηκε, καταστράφηκε ξανά κατά τη Στάση του Νίκα το 532, και ο Ιουστινιανός διέταξε την οριστική ανέγερση μιας εκκλησίας, την οποία επιβλέπει ο ίδιος και εγκαινιάστηκε το 537.
Ο περίφημος τρούλος, ωστόσο, δεν άντεξε σε σεισμό και χρειάστηκε πολλές ανακατασκευές, με τις επισκευές του 1346 να παραμένουν πιστές στο αρχικό έργο του Ισίδωρου. Οι τελευταίες εκτενείς εργασίες συντήρησης πραγματοποιήθηκαν από τους γνωστούς αδελφούς Fossati το 1847.
