Η ιστορία του Παύλου Μελά είναι γνωστή σε πολλούς. Ήταν ένας γενναίος Έλληνας που, σχεδόν μόνος του, ξεκίνησε τον αγώνα κατά των κομιτατζήδων στη Δυτική Μακεδονία. Η θυσία του αποτέλεσε το έναυσμα για την έναρξη του Μακεδονικού Αγώνα, ο οποίος κορυφώθηκε στους Βαλκανικούς Πολέμους, και για αυτόν θεωρείται ο πρωτομάρτυρας του Αγώνα αυτού.
Ωστόσο, υπάρχει και μια λιγότερο γνωστή πτυχή της ζωής του Παύλου Μελά. Προερχόταν από μια μεγαλοαστική οικογένεια που είχε στενές σχέσεις με τα κέντρα εξουσίας. Έτσι, η οικογένειά του, μετά τον θάνατό του, είχε τη δυνατότητα να διαμορφώσει μια εικόνα που δεν αντικατοπτρίζει απαραίτητα την πραγματικότητα.
Ποιος ήταν ο Παύλος Μελάς
Ο Παύλος Μελάς γεννήθηκε στις 29 Μαρτίου 1870 στη Μασσαλία, όπου ο πατέρας του, Μιχαήλ Μελάς, ήταν έμπορος και αργότερα δήμαρχος Αθηναίων (1891-1894) μετά την επιστροφή της οικογένειας στην Ελλάδα. Μετά την εγκατάσταση της οικογένειας στην Αθήνα το 1874, το σπίτι τους βρισκόταν στο σημερινό μέγαρο της «Αθηναϊκής Λέσχης» στην Πανεπιστημίου.
Ο Παύλος, όπως και δύο από τους τέσσερις αδερφούς του, επέλεξε τη στρατιωτική καριέρα. Αποφοίτησε το 1891 από την Ευελπίδων με τον βαθμό του ανθυπολοχαγού του πυροβολικού και ένα χρόνο αργότερα παντρεύτηκε τη Ναταλία Δραγούμη, κόρη του υπουργού Εξωτερικών και μετέπειτα πρωθυπουργού, Ίωνα Δραγούμη.
Από τη μεγαλοαστική του οικογένεια, ο Γεώργιος υπηρέτησε ως ιδιαίτερος γραμματέας του βασιλιά Κωνσταντίνου, ο Βασίλειος ήταν υπασπιστής του βασιλιά Αλέξανδρου, ενώ οι Λέων και Κωνσταντίνος υπηρέτησαν ως βουλευτές. Ο γαμπρός του, Εκτωρ Ρωμάνος, ήταν αυλάρχης του πρίγκιπα Νικολάου.
Ο Παύλος Μελάς ήταν δραστήριο μέλος της Εθνικής Εταιρείας, μιας μυστικής οργάνωσης που στόχευε στην αναζωπύρωση του εθνικού φρονήματος και την απελευθέρωση των υπόδουλων Ελλήνων. Έλαβε μέρος στον πόλεμο του 1897 κατά της Τουρκίας, όπου υπηρετούσε ως διοικητής ουλαμού πεδινής πυροβολαρχίας.
Ωστόσο, δεν ήταν ο τύπος του σκληρού πολεμιστή που επιθυμούσε να ριχτεί στη μάχη. Αποστολή του ήταν η κατασκοπική έρευνα των συνθηκών που επικρατούσαν για τους αλύτρωτους Έλληνες και η δημιουργία ένοπλων ομάδων. Ο γαμπρός του, Ίωνας Δραγούμης, που υπηρετούσε στο Προξενείο Μοναστηρίου, τον ενημέρωνε για τις δραστηριότητες των Βουλγάρων κομιτατζήδων.
Παρά την άνετη ζωή του στην Κηφισιά, ο Μελάς αποφάσισε να περάσει τα σύνορα, να ντυθεί με τον παραδοσιακό μαύρο ντουλαμά και να δραστηριοποιηθεί ως κλέφτης της προεπαναστατικής περιόδου. Τον Ιούλιο του 1904, ενώ υπηρετούσε στη Σχολή Ευελπίδων, πήρε άδεια και κατευθύνθηκε στη Μακεδονία για να οργανώσει ένοπλες ομάδες απελευθέρωσης.
Ο μυστηριώδης θάνατος του Παύλου Μελά
Στις 28 Αυγούστου 1904, χρησιμοποιώντας το ψευδώνυμο «Μίκης Ζέζας», ο Παύλος Μελάς εισήλθε κρυφά στα Μακεδονικά εδάφη με περίπου 35 Μακεδόνες και Κρητές. Στη διάρκεια της παραμονής του, κατέγραψε τις δύσκολες συνθήκες που επικρατούσαν στα μακεδονικά βουνά σε επιστολές προς τη γυναίκα του.
Η άφιξή του στη Μακεδονία έγινε γνωστή στους Βουλγάρους, και ο αρχικομιτατζής Μήτρος Βλάχος πρόδωσε τη θέση του στους Τούρκους. Στις 13 Οκτωβρίου 1904, ο Μελάς βρισκόταν στη Στάτιτσα όταν οι Τούρκοι, πιστεύοντας ότι κυνηγούσαν έναν Βούλγαρο, επιτέθηκαν σε αυτόν και τους άνδρες του. Παρά την αντίσταση του Μελά, οι Τούρκοι κατάφεραν να τον τραυματίσουν.
Ο βιογράφος του, Ιωάννης Σ. Νοτάρης, περιγράφει τις τελευταίες στιγμές του ήρωα, όπου ο Μελάς ζήτησε να του δώσουν τον σταυρό του για να τον παραδώσουν στη γυναίκα του και το ντουφέκι του στον γιο του. Η ακριβής φύση του θανάτου του παραμένει αμφίβολη, με πολλούς ιστορικούς να αμφισβητούν τις συνθήκες που τον οδήγησαν στο τέλος του.
Ο Βασίλης Γούναρης, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, υποστηρίζει ότι το μυστήριο γύρω από τον θάνατο του Μελά οφείλεται σε μια συνωμοσία αποσιώπησης λεπτομερειών, σε διαρροές πληροφοριών που δεν ελέγχθηκαν και σε παραπλανητικές μαρτυρίες. Πολλοί πιστεύουν ότι ο Μελάς αυτοκτόνησε ή ότι οι συνθήκες του θανάτου του δεν είναι όπως έχουν καταγραφεί.
Ανεξάρτητα από τις αμφιβολίες, ο Παύλος Μελάς παραμένει μια εμβληματική μορφή της ελληνικής ιστορίας, που θυσίασε την ήσυχη ζωή του για έναν ανώτερο σκοπό, εμπνέοντας τις επόμενες γενιές.
