Δεκάδες από τις πιο φτωχές αναπτυσσόμενες χώρες του κόσμου βρίσκονται σε έναν φαύλο κύκλο, με υψηλό χρέος και ευάλωτες στην ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή, για την οποία έχουν ελάχιστο μερίδιο ευθύνης. Η εξυπηρέτηση του χρέους περιορίζει τις δυνατότητες των κυβερνήσεων να επενδύσουν σε μέτρα που θα μετριάσουν τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.
Η κλιματική αλλαγή, με τη σειρά της, υποβαθμίζει την παραγωγικότητα και οδηγεί σε ολοένα πιο συχνές και δαπανηρές φυσικές καταστροφές, κάνοντάς την εξυπηρέτηση του χρέους ακόμη πιο δύσκολη. Στο πλαίσιο αυτό, η ενίσχυση της χρηματοδοτικής στήριξης για τις αναπτυσσόμενες χώρες, προκειμένου να αναλάβουν άμεσες περιβαλλοντικές δράσεις και να προσαρμοστούν στην υπερθέρμανση του πλανήτη, αποτελεί κεντρικό θέμα της COP29.
Η φετινή Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Κλίμα, που διεξάγεται στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν, γνωστή και ως «η COP της κλιματικής χρηματοδότησης», έχει ως στόχο την αναζήτηση λύσεων για την κλιματική κρίση. Το απαιτούμενο ποσό για την αντιμετώπιση αυτής της κρίσης υπολογίζεται πλέον σε 1 τρισεκατομμύριο δολάρια ετησίως μέχρι το 2035.
Η συζήτηση επικεντρώνεται στο ποιοι θα είναι οι συνεισφέροντες, δημόσιοι και ιδιωτικοί, και σε ποιο βαθμό, καθώς και στο πώς θα διανεμηθούν τα ποσά – αν θα παρέχονται ως επιχορηγήσεις ή δάνεια. Σε αυτό το πλαίσιο, έχει αρχίσει να αναπτύσσεται μια νέα δυναμική γύρω από τις ανταλλαγές «χρέους έναντι φύσης».
Αυτές οι χρηματοπιστωτικές συμφωνίες, που μπορεί να είναι διακρατικές ή να περιλαμβάνουν τράπεζες και ΜΚΟ, δίνουν σε μια χώρα τη δυνατότητα να αναδιαρθρώσει το χρέος της, με αντάλλαγμα τη χρηματοδότηση έργων για την προστασία του κλίματος και της βιοποικιλότητας.
Οι συμφωνίες αυτές αφορούν κυρίως κράτη που δυσκολεύονται να αποπληρώσουν το εξωτερικό τους χρέος και συνοδεύονται από σχέδιο αναδιάρθρωσης. Σύμφωνα με την Κρισταλίνα Γκεοργκίεβα, γενική διευθύντρια του ΔΝΤ, οι ανταλλαγές αυτές αποτελούν σημαντικό εργαλείο στην παγκόσμια προσπάθεια χρηματοδότησης της διατήρησης του φυσικού πλούτου, αν και υπάρχουν και προκλήσεις.
«Μπλε» και «πράσινα» ομόλογα
Από τα τέλη της δεκαετίας του ’80, έχουν συναφθεί πολλές σχετικές συμφωνίες. Η πρώτη υπογράφηκε το 1987 μεταξύ της Βολιβίας και της αμερικανικής ΜΚΟ Conservation International, με χρηματοδότηση από το Ίδρυμα Frank Weeden και τη Citibank ως αντιπρόσωπο.
Αυτή η συμφωνία αφορούσε την εξαγορά 650.000 δολαρίων από το εξωτερικό χρέος της Βολιβίας, με αντάλλαγμα κυβερνητικές δεσμεύσεις για τη διατήρηση εκατομμυρίων στρεμμάτων στη λεκάνη του Αμαζονίου. Από τότε, περίπου 140 χώρες χαμηλού εισοδήματος έχουν ακολουθήσει παρόμοιο δρόμο για τη συγκέντρωση κεφαλαίων για την κλιματική αλλαγή και την απώλεια βιοποικιλότητας.
Η συμφωνία των Σεϋχελλών το 2015, που δημιούργησε το πρώτο «μπλε ομόλογο» στον κόσμο, συνοδεύτηκε από κυβερνητικές δεσμεύσεις για την προστασία του 30% των υδάτων του νησιωτικού κράτους. Το swap «χρέος έναντι φύσης» της Μπελίζ το 2021 μείωσε το εξωτερικό χρέος της χώρας κατά 10% του ΑΕΠ και συμβάλλει στην προστασία του δεύτερου μεγαλύτερου κοραλλιογενούς υφάλου στο δυτικό ημισφαίριο.
Η πρόσφατη κρίση χρέους στις αναπτυσσόμενες χώρες λόγω της πανδημίας COVID-19 και των γεωπολιτικών εξελίξεων έχει δώσει νέα ώθηση στις ανταλλαγές «χρέους έναντι φύσης». Αυτές οι συμφωνίες γίνονται ολοένα και πιο ελκυστικές για φτωχότερες χώρες, με τη συμμετοχή περισσότερων αναπτυξιακών τραπεζών.
Η πρόσφατη συμφωνία του Ελ Σαλβαδόρ με την JPMorgan Chase για αναχρηματοδότηση μέρους του εξωτερικού χρέους του, με αντάλλαγμα τη διατήρηση του ποταμού Λέμπα, αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Άλλες χώρες, όπως οι Μαλδίβες, εξετάζουν επίσης αυτή την επιλογή.
Αυτές οι ανταλλαγές λειτουργούν ως «δούναι και λαβείν». Οι οφειλέτες έχουν την ευκαιρία να μειώσουν το χρέος τους και ταυτόχρονα να επενδύσουν σε περιβαλλοντικά έργα. Οι πιστωτές ωφελούνται, καθώς οι συμφωνίες αυτές συνυπολογίζονται στις δεσμεύσεις τους για χρηματοδότηση αναπτυσσόμενων χωρών και για πιστώσεις άνθρακα.
Το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για την Ανάπτυξη (UNDP) αναφέρει ότι «οι ανταλλαγές χρέους έναντι του κλίματος και της φύσης θα μπορούσαν να αποτελέσουν μέρος της λύσης», παρέχοντας κίνητρα στους πιστωτές να συμμετάσχουν στην ελάφρυνση του χρέους με αντάλλαγμα περιβαλλοντικές επενδύσεις.
Εντούτοις, παραμένουν ανοιχτά κρίσιμα ερωτήματα σχετικά με τα πραγματικά οφέλη αυτών των συμφωνιών, την εμπλοκή του ιδιωτικού τομέα, την απουσία συμμετοχής μεγάλων ρυπαντών όπως η Κίνα και τα κριτήρια για την παροχή των πιστώσεων.
Μάλιστα, έχουν παρατηρηθεί περιπτώσεις όπου χώρες με κυβερνήσεις που παραβιάζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν λάβει τέτοιες χρηματοδοτήσεις.
